Abdülhamit I

ABDÜLHAMİT I, (İstanbul 1725-ay.y. 1789). Türk padişah (1774-1789). Ahmet III’ün Rabia Şermi Sultan'dan olan oğlu, Mustafa III’ün kardeşi. Mahmut I, Osman III, Mustafa III'ün 43 yıl süren saltanat dönemlerini sarayda kapalı geçirdi. 49 yaşında tahta çıktığında, Osmanlı devleti bir yandan Rus savaşı, çeşitli eyaletlerdeki ayaklanmalar, öte yandan da mali sıkıntılarla bunalmış durumdaydı.

     Abdülhamit I Ruslara karşı bir başarı sağlamadan barışa yanaşmak istemiyordu. Ruslar üzerine gönderilen kuvvetler Kozluca’da yenilince, Rusların ağır barış koşullarını kabul etmek zorunda kaldı; Küçük Kaynarca antlaşması imzalandı (21 temmuz 1774). Antlaşmaya göre Kırım, Kuban, Bucak yalnız mezhep işlerinde halifelik makamına bağlı kalmak üzere bağımsız oluyor; Yenikale, Kerç, Azak, Kılburun, Büyük ve Küçük Kabartay Rusya'ya veriliyordu. Ayrıca, Rusya'ya türk topraklarındaki.ortodokslar üzerinde bir tür koruma hakkı tanınıyordu. Avusturya bu durumdan yararlanarak Boğdan beyliğine bağlı Bukovina'yı işgal etti (1775). Bu arada karışıklıktan yararlanarak Basra'yı kuşatan İran’a savaş açıldı (1776) İran'da başlayan taht kavgasından yararlanan Osmanlılar, Basra'yı geri aldılar.
      Saltanatının başında ağır koşullarla barışı kabul eden Abdülhamit I, savaş sırasında çıkan ayaklanmaları bastırmak, askeri kurumları düzenlemek, yenilerini kurmak zorundaydı. Ayaklanmalara karşı kaptanıderya Cezayirli Haşan Paşa'dan, Islahat işlerinde de sadrazam Halil Hamit Paşa dan yararlandı. Cezayirli Haşan Paşa Suriye, Mısır, Mora'daki ayaklanmaları bastırdı. Donanmadaki düzenin bozulmasından yararlanarak Anadolu halkını rahatsız etmeye başlayan levent teşkilatı kaldırıldı (1776). Özellikle Halil Hamit Paşa'nın çabasıyla sürdürülen ıslahat, daha çok askeri alanda etkili oldu. Rumeli ve Kafkaslar'daki kaleler güçlendirildi, sürat topçuları çoğaltıldı; lağımcı, humbaracı ve topçu ocaklarının ıslahı için Fransa'dan uzmanlar getirtildi. Mühendishanei berrii hümayun açıldı, tımarlı sipahinin donanımını düzenlemek için bir nizamname hazırlandı. Yerli malı kullanma zorunluğu getirildi. Terk edilmiş durumdaki İbrahim Müteferrika basımevi canlandırıldı. Yeniçerilere cülus bahşişi verme geleneğine son verildi. Islahat hareketlerini yürüten sadrazam Halil Hamit Paşa, padişahı indirip yerine veliaht Selim'i çıkartmaya çalıştığından azledilip sürüldü; sonra idam edildi.
     Küçük Kaynarca antlaşmasından sonra Kırım'ın bağımsızlığı sözde kalmıştı. Ruslar, kendi yandaşları Şahin Giray'ın han olmasını sağladılar. Bu yüzden iki devlet arasındaki anlaşmazlık savaş noktasına kadar geldi. Sonunda, Fransa’nın aracılığıyla Aynalıkavak tenkihnamesi imzalandı (10 mart 1779). Buna göre Kırım bağımsız kalacak, Ruslar askerlerini çekecek, Osmanlılar da Şahin Giray'ın hanlığını tanıyacaklardı. Ruslar'ın Kafkaslar' dan güneye doğru yayılmasından kaygılanan Abdülhamit I, Kafkasya'daki bazı kavimleri türk etkisi altına almaya çalıştı. Bu amaçla gönderdiği Ferah Ali Paşa başarılı çalışmalar yaptı. Kırım’da Rus yanlısı Şahin Giray'a karşı başlayan ayaklanmadan yararlanan rus mareşali Potemkin, Kırım’ı işgal etti. Daha sonra da Kırım’ın Rusya’ya katıldığını açıkladı (1784). Ordudaki düzensizlik nedeniyle Abdülhamit I, yeni bir savaşa girmekten çekiniyordu. 1786'da sadrazamlığa getirdiği Koca Yusuf Paşa Ruslar ile savaşılmasından yanaydı. İngiltere ile Prusya da Babıâli’yi Ruslara karşı kışkırtıyordu. Osmanlı devletinin paylaşılması konusunda anlaşan (Grek projesi) Rus çariçesi Katerina II ile Avusturya imparatoru Joseph II’nin Kırım'da buluşmasına, Babıâli tepki gösterdi. Rusya’ya bir ültimatom verilerek Kırım geri istendi. Olumlu yanıt alınamayınca Rusya’ya savaş açıldı (1787). Abdülhamit I, barış yanlısı olmasına karşın, olupbittiyi kabul etmek zorunda kaldı. Avusturya da savaş ilan etmeden osmanlı topraklarına saldırdı. Avusturya cephesinde Koca Yusuf Paşa başarılı oldu. Şebeş yakınlarında kuşatılan imparator Joseph II komutasındaki avusturya kuvvetleri bozguna uğratıldı. Ancak, Ruslara karşı aynı başarı tekrarlanamadı. Hotin, Yaş kaleleri Rusların eline geçti. Özi kalesi kuşatıldı. Sağlığı giderek bozulan padişah, Özi kalesinin Rusların eline geçtiğini bildiren sadrazam yazısını okurken felç geçirerek öldü.
     Abdülhamit I, başarısızlıklarına karşın, iyi niyeti ve reformcu çabalarıyla tanınır. Devlet işleriyle yakından ilgilenir, her konuda düşüncelerini yazarak vezirlerine bildirirdi. Sadrazamlığa atadığı kişilere geniş yetkiler vererek gerekli ıslahatın yapılmasına çalıştı. Beylerbeyi'nde annesi Rabia Sultan adına bir cami, mektep, Emirgân'da karısı Hümaşah Sultan ile oğlu Mehmet için cami, çeşme, Bahçekapı’da bir imaret, sebil, kütüphane ve türbe, Medine’de de bir medrese yaptırdı. Bahçekapı'da günümüzde, 4. Vakıf hanın bulunduğu yerin karşısında, kendi yaptırdığı türbede gömülüdür.